“Huyền thoại về một vùng đất - Không gian văn hóa Tây Nguyên qua sử thi Êđê”: của GS.TS.NGƯT Nguyễn Văn Kim - một khám phá mới mẻ về giá trị của sử thi Tây Nguyên qua cái nhìn đa chiều, liên ngành.

Thời niên thiếu, sau những bữa cơm chiều đạm bạc, trong ánh đèn dầu không đủ sáng, tôi vẫn thường được Ba tôi kể cho nghe về nếp sống, sinh hoạt văn hóa và nhiều phong tục, tập quán của đồng bào thiểu số vùng núi rừng Trường Sơn, nơi Ông từng chiến đấu, công tác trong các trạm quân y của chiến trường Bình Trị Thiên với nắng hạn, mưa nguồn, bão lửa... Những câu chuyện mà Ba tôi kể gắn liền với ký ức của tuổi thơ và với cả một thời đất nước chìm đắm trong bom đạn của các cuộc chiến tranh.

Những năm tháng học ở Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội, chúng tôi từng có dịp đọc các tác phẩm văn học và một số công trình nghiên cứu về lịch sử, văn hóa vùng Trường Sơn - Tây Nguyên. Cùng với những chiến công huyền thoại của N’Trang Lơng, Anh hùng Núp,… các khóa sinh viên Đại học Tổng hợp thời bấy giờ cũng được nghe các Thầy, Cô và một số chuyên gia truyền dạy về cái hay, cái đẹp, chất hiện thực, dấu ấn lịch sử, cái cốt cách lịch sử trong các thần thoại, truyền thuyết từ Sơn Tinh - Thủy Tinh, Chử Đồng Tử - Tiên Dung, Lạc Long Quân - Âu Cơ, An Dương Vương - Mỵ Châu - Trọng Thủy đến các bộ sử thi: Dăm Săn, Xinh Nhã, Dăm Di,… của đồng bào Tây Nguyên. Học, đọc rồi tìm hiểu, suy nghĩ, đi khảo sát các di tích trong Nam, ngoài Bắc, miền ngược, miền xuôi; tham gia các nghi lễ, cùng chung ché rượu cần với đồng bào cất ủ trong các ché cổ; nghe kể khan, nghe thuyết giải về khan ở Đăk Lăk, Gia Lai, Phú Yên… tôi càng hiểu thêm và dần thêm mến yêu cái đẹp, chiều sâu văn hóa cùng những thông điệp mà người xưa truyền gửi trong các bộ sử thi, trường ca, truyền thuyết...
 
Các di sản văn hóa độc đáo, giàu chất suy tưởng của đồng bào Tây Nguyên chính là thành tựu của cả một quá trình lao động, sáng tạo, bổ sung, hoàn thiện từ chính cội nguồn, nền tảng văn hóa của Tây Nguyên; nhưng đó còn là kết quả của sự tiếp giao với các trung tâm văn hóa Việt Nam, khu vực. Cùng với Chămpa, dấu ấn của văn hóa Đông Sơn, Sa Huỳnh và một số nền văn hóa châu Á, đặc biệt là Ấn Độ, trong văn hóa Tây Nguyên, trong sử thi Êđê, Giarai, Bahnar, Mnông,… là khá sâu đậm. Vì thế, nhìn chung từ thời khởi nguyên, vùng Cao Nguyên đã là một không gian văn hóa mở bởi những động lực thôi thúc bên trong, yếu tố nội sinh và cả những ảnh hưởng, giao lưu văn hóa trực tiếp, gián tiếp với thế giới bên ngoài. Năm 2005, Không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên đã được UNESCO công nhận là Kiệt tác truyền khẩu và phi vật thể của nhân loại. Trong không gian đó, gắn liền với không gian đó là Không gian văn hóa sử thi Tây Nguyên giàu tiềm năng, xứng đáng là viên ngọc quý, di sản văn hóa tiêu biểu của Việt Nam, châu Á và thế giới.

Cuốn sách gồm 9 chương, hi vọng có thể đưa đến cho bạn đọc những cách nhìn, tiếp cận mới về sử thi Êđê, về không gian văn hóa của người Eđê, về biển và tư duy biển trong sử thi Dăm Di, về các không gian sinh tồn của người Êđê, cách thức ứng đối của đồng bào với môi trường sống và hệ sinh thái, người Êđê trong các mối giao thương vùng, liên vùng,… Chương cuối của cuốn sách đưa ra quan điểm về sự hình thành, niên đại của sử thi, các mã di truyền văn hóa được bảo tồn trong sử thi, đồng thời đánh giá trữ lượng, giá trị nhiều mặt của sử thi (và cả Luật tục Êđê), góp phần khẳng định vì sao Không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên được UNESCO công nhận là Di sản phi vật thể của nhân loại, trong đó sử thi là một "thực thể" quan trọng hợp thành nên các giá trị đặc sắc của không gian văn hóa đó. 

Trong cuốn chuyên khảo này, từ cách tiếp cận lịch sử, lịch sử văn hóa và nghiên cứu liên ngành, đã giới thiệu một cách hệ thống những nội dung từng được ghi nhận, phản ánh trong sử thi Dăm Săn và các bộ sử thi của đồng bào Êđê như: Dăm Di, Chilokok, Dăm Kteh Mlan… Bên cạnh giá trị nổi bật về sự huyền ảo, chất bi tráng, anh hùng, kỳ vĩ… đã được khẳng định, các chương trong cuốn sách đã tập trung khảo cứu một số nguồn tư liệu (Khảo cổ học, Sử học, Dân tộc học - Nhân học, Sinh thái học...) trong đó có Luật tục Êđê làm cơ sở tham chiếu với những thông tin thể hiện trong sử thi đã làm rõ hơn tính hiện thực, chất thực, giá trị độc đáo của sử thi Dăm Săn và các sử thi Êđê. Vì vậy, hi vọng các nội dung trong cuốn sách có thể góp thêm tiếng nói, một cách nhìn về đặc tính tự nhiên của vùng Cao Nguyên; tiềm năng, vai trò của hệ sinh thái và các không gian sinh tồn của người Êđê; chất sử, cơ tầng, diện mạo hiện thực lịch sử và thực tiễn đời sống xã hội; hàm lượng tri thức phong phú dung chứa trong các bộ sử thi; tư duy, phương thức và các hoạt động kinh tế; thế ứng đối văn hóa của con người “thời đại Dăm Săn” với môi trường sống,... Những phân tích, tiếp cận đó góp phần hướng tới những nhận thức ngày càng sâu sắc, toàn diện hơn về sử thi Êđê, một bộ phận hợp thành của sử thi Tây Nguyên và là di sản văn hóa tiêu biểu, đặc sắc của không gian văn hóa Trường Sơn - Tây Nguyên. Những nội dung trình bày trong cuốn sách cũng là kết quả của sự trải nghiệm qua những chuyến khảo sát thực tế, nghiên cứu tham dự đời sống, hoạt động kinh tế, văn hóa, lễ hội của đồng bào các tỉnh Tây Nguyên.

Cuốn sách được xuất bản với sự đồng hành của MaiHaBooks và Nhà xuất bản Khoa học Xã hội. Hy vọng rằng, với cách tiếp cận lịch sử văn hóa và tư duy nghiên cứu chuyên ngành kết hợp với liên ngành, coi sử thi là một nguồn sử liệu, nội dung cuốn sách: Huyền thoại về một vùng đất - Không gian văn hóa Tây Nguyên qua sử thi Êđê, sẽ mang đến cho các nhà nghiên cứu và bạn đọc một số suy nghĩ, nhận thức mới về sử thi Dăm Săn và một số sử thi tiêu biểu của đồng bào Êđê - Di sản của văn hóa Tây Nguyên, văn hóa Việt Nam mà chúng ta cần tiếp tục chung sức, phối hợp nghiên cứu, bảo tồn và phát huy giá trị của di sản vô cùng quý giá này.