LÝ LUẬN SỬ HỌC – NỀN TẢNG TƯ DUY SỬ HỌC, BẢN SẮC HỌC THUẬT CỦA KHOA LỊCH SỬ

Chủ nhật - 03/08/2025 16:26

Lý luận sử học - “các lý thuyết soi sáng cho việc nhận thức lịch sử và khôi phục lại quá khứ của các xã hội con người trong các thời gian khác nhau“, “lý thuyết cần thiết cho việc biên soạn lịch sử” - là yếu tố nền tảng, là ngọn đuốc dẫn đường cho người nghiên cứu đi vào khoa học lịch sử.

LÝ LUẬN SỬ HỌC – NỀN TẢNG TƯ DUY SỬ HỌC, BẢN SẮC HỌC THUẬT CỦA KHOA LỊCH SỬ

Khoa học lịch sử, khác với nhiều ngành khoa học khác, nghiên cứu một đối tượng không còn hiện hữu, dựa trên những dấu vết quá khứ để lại, cũng chính là những cầu nối duy nhất giữa thực tế đã qua với hiện tại. Khi nhận thức lịch sử, người nghiên cứu đứng trước rất nhiều câu hỏi, chẳng hạn như: “Làm thế nào để phác dựng lại hình ảnh của quá khứ một cách chân thật, sinh động, đầy đủ, toàn diện, khách quan, khi mà tư liệu để nhận thức đối tượng không đầy đủ, có khi khác biệt, thậm chí mâu thuẫn nhau?”; “Lấy gì để kiểm tra tính chính xác của nhận thức lịch sử?”; “Làm thế nào để sử học góp phần giải quyết những vấn đề của thực tiễn hôm nay?”; “Làm thế nào để thúc đẩy sự phát triển của sử học?”… Lý luận sử học - “các lý thuyết soi sáng cho việc nhận thức lịch sử và khôi phục lại quá khứ của các xã hội con người trong các thời gian khác nhau“, “lý thuyết cần thiết cho việc biên soạn lịch sử” - là yếu tố nền tảng, là ngọn đuốc dẫn đường cho người nghiên cứu đi vào khoa học lịch sử. Với ý nghĩa như vậy, việc trang bị cho sinh viên ngành lịch sử một cơ sở lý luận vững vàng luôn được đặc biệt chú trọng. Tại Khoa Lịch sử, Trường Đại học Khoa học và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội, trách nhiệm này do Bộ môn Lý luận Sử học đảm trách.

Ảnh 1: Thầy, Cô giảng viên bộ môn Lí luận Sử học
chụp cùng Giáo sư Hà Văn Tấn năm 2006

Bộ môn Lý luận Sử học được thành lập năm 1983, do Giáo sư, Nhà giáo Nhân dân Hà Văn Tấn - một trong “Tứ trụ” của nền sử học Việt Nam hiện đại - đặt nền móng và dẫn dắt. Nhiệm vụ “bồi dưỡng phương pháp và phương pháp luận một cách có hệ thống cho sinh viên sử” đã được xác định ngay từ khi Bộ môn được thành lập và là kim chỉ nam trong giảng dạy và truyền bá tri thức của Bộ môn. Hiện nay, sinh viên theo học tất cả các hướng chuyên ngành thuộc ngành Lịch sử đều được trang bị khối kiến thức cơ bản, tương đối hệ thống về lý luận sử học thông qua các học phần: Phương pháp luận sử học; Sử liệu học và các nguồn sử liệu lịch sử Việt Nam; Lịch sử sử học, Một số phương pháp nghiên cứu lịch sử và Biên soạn lịch sử. Trong đó, học phần Phương pháp luận sử học đem đến cho người học những luận giải về Lịch sử với ý nghĩa là đối tượng nghiên cứu của sử học (bản thể luận) và Sử học với ý nghĩa là con đường tiếp cận và khôi phục lịch sử (nhận thức luận). Thông qua ba bộ phận cấu thành là phương pháp luận đối tượng lịch sử, phương pháp luận nghiên cứu lịch sử và phương pháp luận trình bày lịch sử, học phần này trang bị cho người học phương pháp luận khoa học của lĩnh vực sử học. Học phần Lịch sử sử học, đúng như tên gọi, trải ra trước mắt những trang sử của chính lĩnh vực mà người học đang theo đuổi. Không chỉ là một sự “trở về nguồn”, thông qua các tác gia sử học, tác phẩm sử học, tư tưởng sử học, trường phái sử học tiêu biểu để nắm bắt quá trình cũng như thành tựu tích luỹ tri thức lịch sử của nhân loại nói chung và của Việt Nam nói riêng, những bạn trẻ bắt đầu “tập tành” nghiên cứu còn được truyền cảm hứng, khơi dậy niềm đam mê cháy bỏng tiếp bước lớp lớp thế hệ sử gia đi trước. Học phần Sử liệu học và các nguồn sử liệu lịch sử Việt Nam dẫn dắt các bạn sinh viên vào “khoa học về nguồn”, lĩnh vực chuyên nghiên cứu sử liệu - cơ sở cho mọi nhận thức lịch sử - cùng với các phương pháp khai thác và xử lý các thông tin lịch sử từ sử liệu. Một số phương pháp nghiên cứu lịch sử giới thiệu đến người học một số phương pháp cụ thể, cơ bản, cập nhật trong nghiên cứu lịch sử, từ phương pháp mô tả, phương pháp so sánh, phương pháp logic, phương pháp lịch sử đến phương pháp định lượng, phương pháp khu vực học, phương pháp hệ thống cấu trúc, phương pháp xã hội học lịch sử, phương pháp hồi cố và hậu suy... Mỗi phương pháp nghiên cứu được giới thiệu, phân tích đặc điểm, đặt trong mối tương quan với các phương pháp khác, giúp sinh viên không chỉ nắm được bản chất, cách sử dụng của mỗi phương pháp ấy mà còn có khả năng lựa chọn phương pháp phù hợp cho những dạng sử liệu hay đề tài nghiên cứu cụ thể. Với mục đích hướng dẫn sinh viên lịch sử thực hành kĩ năng triển khai nghiên cứu khoa học: từ xác định đề tài, tập hợp tài liệu, phê phán sử liệu đến khai thác thông tin để trình bày một công trình nghiên cứu lịch sử đạt chất lượng tốt, học phần Biên soạn Lịch sử được thiết kế để “cầm tay, chỉ việc”, giúp sinh viên thâu hóa những kiến thức lý luận cao siêu mà khô khan, rèn giũa trở thành thao tác mang tính kỹ thuật thành thục và tác phong nghiên cứu nghiêm cẩn.

Ảnh 2: Một buổi sinh hoạt chuyên môn của Bộ môn Lý luận Sử học năm 2022

Với những học phần về các vấn đề lý luận chung trong khoa học lịch sử, được chuyển tải bằng sự kết hợp linh hoạt của đa dạng hình thức tổ chức dạy học, trong đó chú trọng thảo luận nhóm và thuyết trình của sinh viên dưới sự hướng dẫn của người dạy, trên cơ sở học liệu tương đối đầy đủ và cập nhật, giúp sinh viên hình thành tư duy khoa học, có nền tảng lý luận sử học vững vàng và thao tác nghiên cứu tương đối thành thục, để rồi mỗi người học soi rọi vào những khoảng trống nhận thức lịch sử ở giai đoạn, không gian và lĩnh vực sử học yêu thích, không chỉ nhận thức quá khứ mà còn góp phần cải tạo hiện thực, thúc đẩy bánh xe lịch sử. Nói cách khác, chính những môn học về lý luận này dẫn dắt sinh viên bước vào khoa học lịch sử, để thỏa sức khám phá quá khứ, vì nhu cầu của thực tại khách quan. Bên cạnh đó, người học còn có thể huy động kiến thức, kỹ năng, mức độ tự chủ và trách nhiệm đạt được từ các học phần lý luận sử học trong thực hiện nhận thức đối tượng thuộc những lĩnh vực khác như văn hóa học, xã hội học, tâm lý học tộc người, vv…

Ảnh 3: Sinh viên khoa Lịch sử thuyết trình trong một buổi học
thuộc học phần Lịch sử sử học

Có thể khẳng định, điều làm nên nét đặc sắc, đồng thời cũng là niềm tự hào riêng có của Khoa Lịch sử chính là sự hiện diện bền vững và liên tục cập nhật của khối môn lí luận sử học trong chương trình đào tạo. Đây là thành quả của một quá trình bồi đắp và phát triển hơn bốn thập niên, được khởi đầu từ tầm nhìn học thuật sâu xa của Giáo sư Hà Văn Tấn - người Thầy lớn đặt nền móng cho việc nghiên cứu Lí luận sử học ở Việt Nam hiện đại, và tiếp nối bởi các thế hệ giảng viên tâm huyết của Bộ môn, góp phần quan trọng trong việc định hình nên Trường phái Sử học Tổng hợp của Khoa Lịch sử.
Không nhiều cơ sở đào tạo lịch sử tại Việt Nam có được một hệ thống giảng dạy và nghiên cứu chuyên sâu, bài bản về Lí luận sử học như Khoa Lịch sử, Trường ĐHKHXH&NV, ĐHQGHà Nội. Đây chính là nền tảng giúp sinh viên không chỉ nắm vững chuyên môn mà còn có khả năng tự chủ tri thức, nâng cao năng lực học thuật, sẵn sàng hội nhập trong bối cảnh toàn cầu hóa của khoa học lịch sử ngày nay.

Bộ môn Lý luận Sử học