Một cách tiếp cận mới trong nghiên cứu và giảng dạy lịch sử Thế giới thế kỷ XX trong các trường đại học (PGS.TS Trần Thị Vinh)

                                                                          PGS.TS Trần Thị Vinh
                                                                Trường Đại học Sư phạm Hà Nội

Bức tranh toàn cảnh của thế giới thế kỷ XX đã và đang được nhìn nhận lại dưới những góc nhìn đa dạng. Trong bối cảnh đó, công tác nghiên cứu và giảng dạy lịch sử thế giới, hơn lúc nào hết đòi hỏi phải có sự chuyển đổi cũng như sự thích ứng cần thiết với thực tiễn. Thực tế cho thấy, với cách tiếp cận giáo điều duy ý chí chúng ta sẽ không thể hiểu được bản chất và lý giải được sự phát triển của lịch sử thế giới cùng với những chuyển đổi quan trọng của nó dưới tác động của cuộc cách mạng khoa học và công nghệ. Bài viết này sẽ tập trung vào phân tích thực trạng tình hình và đề xuất một cách tiếp cận mới xung quanh một số vấn đề về quan hệ quốc tế và về chủ nghĩa tư bản trong nghiên cứu và giảng dạy lịch sử thế giới thế kỷ XX trong các trường đại học chúng ta.

1. Về nghiên cứu và giảng dạy lịch sử quan hệ quốc tế thế kỷ XX

1.1.Một số vấn đề bất cập

Quan hệ quốc tế là một bộ phận tạo thành tiến trình phát triển lịch sử nhân loại, đồng thời chịu sự chi phối của những biến động lịch sử. Môn học quan hệ quốc tế là một ngành khoa học nghiên cứu lịch sử phát triển và biến động của hệ thống các mối quan hệ giữa các nước, các tổ chức khu vực và quốc tế, những vấn đề có liên quan đến sự hưng thịnh, tồn vong của dân tộc, quốc gia, có ảnh hưởng đến vận mệnh của nhiều thế hệ. Đó là lý do để một số nhà nghiên cứu cho rằng, quan hệ quốc tế là “khoa học về nghệ thuật sinh tồn của nhân loại”. Quan hệ quốc tế là một nội dung cơ bản trong chương trình lịch sử thế giới cận hiện đại. Nghiên cứu những vấn đề quan hệ quốc tế sẽ góp phần không nhỏ vào việc hoạch định đường lối chính sách đối ngoại cũng như việc triển khai hiệu quả đường đối ngoại của Đảng và Nhà nước ta. Nghiên cứu quan hệ quốc tế sẽ giúp chúng ta có được những bài học kinh nghiệm từ chính sách đối ngoại cũng như đối nội của các nước trong tiến trình phát triển đi lên xã hội hiện đại.

Thực tế cho thấy công tác nghiên cứu và giảng dạy lịch sử quan hệ quốc tế thế kỷ XX trong một số trường đại học chúng ta mặc dù đã có những đổi mới đáng kể nhưng trên thực tế vẫn còn tồn tại những bất cập về nội dung cũng như phương pháp tiếp cận. Điểm lại một số giáo trình đại học và sách giáo khoa phổ thông hiện đang được sử dụng phổ biến trong các trường đại học và phổ thông hiện nay, có thể thấy một thực tế là vẫn tồn tại những vấn đề đòi hỏi phải thay đổi. Trong đó cần phải kể đến những vấn đề mang tính lý thuyết và một số vấn đề về nội dung trong lịch sử quan hệ quốc tế thế kỷ XX.

Cho đến nay, phương pháp đánh giá quan hệ quốc tế theo chủ nghĩa duy vật biện chứng, chủ nghĩa duy vật lịch sử và phương pháp luận mác xít là phương pháp bao trùm toàn bộ công tác nghiên cứu và giảng dạy của chúng ta ở các cấp, các ngành, từ phổ thông đến đại học và trên đại học. Đó là một phương pháp luận khoa học, là cơ sở lý luận để từ đó chúng ta thấy được đặc điểm, sự phát triển biện chứng của quan hệ quốc tế. Tuy nhiên, trong phương pháp tiếp cận này, nhiều khi chúng ta đã quá nhấn mạnh đến những vấn đề về mâu thuẫn thời đại, về đấu tranh giai cấp, trong cách nhìn nhận và đánh giá các vấn đề quốc tế. Một tình trạng thực tế là, lăng kính ý thức hệ vẫn được sử dụng trong việc xem xét các mối quan hệ quốc tế và các vấn đề về chính sách đối ngoại [1].

Với cách nhìn đó, trong nội dung Giáo trình lịch sử thế giới hiện đại chính thức hiện đang sử dụng trong một số trường đại học của chúng ta có những nhận định đánh giá mang tính “thiên vị” cho Liên Xô trong quan hệ quốc tế thời kỳ giữa hai cuộc chiến tranh thế giới: như việc Liên Xô ký kết Hiệp ước không xâm phạm Xô – Đức tháng 8/1939, việc quân đội Liên Xô tiến vào miền Đông Ba Lan 9/1939, vụ thảm sát ở Katyn (Ba Lan), việc Liên Xô gây sức ép quân sự buộc ba nước Baltic là Estonia, Litva và Latvia gia nhập Liên bang Xô viết trong cùng thời gian này [2]. Mặc dù công tác đổi mới nội dung và phương pháp giảng dạy lịch sử ở các trường đại học đã đạt được những bước tiến đáng kể, nhưng đây đó, trên các giảng đường đại học, chúng ta thấy một thực tế là những bài giảng với cách tiếp cận giáo điều, duy ý chí, những quan niệm cố hữu về đấu tranh giai cấp và ý thức hệ vẫn được bảo lưu và tồn tại cho đến ngày hôm nay.

Trong quan hệ quốc tế nửa sau thế kỷ XX, một số vấn đề cũng đặt ra đòi hỏi phải xem xét lại một cách khách quan, khoa học. Chiến lược gia người Mỹ John J. Rhodes cho rằng, khi chúng ta bắt đầu đặt các vấn đề thế giới hiện nay vào cái khung thời gian tương đối xa để suy xét thì vấn đề được cho là quan trọng nhất ngày hôm nay có thể sẽ nhanh chóng biến thành không quan trọng lắm. Đặc biệt là một số chính sách nào đó hôm nay hoàn toàn đúng đắn, nhưng đến một lúc nào đó có thể biến thành không đúng đắn [3]. Hàng loạt vấn đề trong quan hệ quốc tế thời kỳ Chiến tranh lạnh cũng cần được nhìn nhận một cách khách quan và khoa học hơn, chẳng hạn như việc xem xét chính sách của Liên Xô đối với các nước cộng hòa thành viên trong Liên Bang Xô Viết, về trách nhiệm của các nước lớn trong đó có Liên Xô trong việc phát động Chiến tranh lạnh, việc đánh giá lại Kế hoạch Marsalles, Chiến tranh Triều Tiên (1950-1953), vụ khủng hoảng tên lửa ở Cu Ba năm 1962, nguồn gốc và hệ lụy của những bất đồng, xung đột trong quan hệ Xô – Trung và những hệ lụy đối với các nước xã hội chủ nghĩa Đông Âu và châu Á, đối với phong trào giải phóng dân tộc…

1.2. Một cách tiếp cận mới trong nghiên cứu và giảng dạy lịch sử quan hệ quốc tế thế kỷ XX

Cách tiếp cận mới được đề cập ở đây là cách tiếp cận đa chiều, có chọn lọc trong nghiên cứu và giảng dạy lịch sử quan hệ quốc tế. Cùng với cách đánh giá về quan hệ quốc tế trên cơ sở khoa học của thế giới quan mác xít, cần phải tham khảo hệ thống lý luận quan hệ quốc tế phổ biến trên thế giới để thấy được những điểm giống và khác nhau giữa các nhóm tiếp cận, đồng thời lựa chọn và tìm ra những ưu điểm, lợi thế cũng như nhược điểm của từng phương pháp. Khi phân tích các vấn đề quốc tế, đặc biệt các đặc điểm, xu thế phát triển của quan hệ quốc tế cần có xuất phát điểm là những phạm trù chung nhất của các lý thuyết về quan hệ quốc tế chứ không phải chỉ dựa trên một lý thuyết duy nhất.

Trong thế kỷ XX, đặc biệt là từ sau Chiến tranh thế giới thứ hai đến nay, hệ thống lý thuyết về quan hệ quốc tế có những bước phát triển quan trọng, có nhiều điểm mới và có những cách nhìn nhận khác nhau về thế giới. Có thể kể ra ở đây những cách tiếp cận của Chủ nghĩa hiện thực (Realism), Chủ nghĩa đa nguyên (Pluralism) và Chủ nghĩa toàn cầu (Globalism). Mỗi lý thuyết nêu trên chứa đựng những ưu điểm và nhược điểm riêng, nhưng có điểm chung là tạo ra cơ sở khách quan nhằm giải thích các khía cạnh khác nhau của quan hệ quốc tế, liên quan đến các chủ thể, các vấn đề cũng như các tiến trình quan trọng trong nền chính trị thế giới.

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và quá trình hội nhập của nước ta ngày càng sâu vào khu vực và thế giới, việc xem xét, lựa chọn và bổ sung các lý thuyết khác nhau trong nghiên cứu và giảng dạy lịch sử quan hệ quốc tế thế kỷ XX là vấn đề mang ý nghĩa cấp thiết. Việc tham khảo cách tiếp cận của chủ nghĩa hiện thực là một thí dụ. Chủ nghĩa hiện thực cho rằng, các nước phải lấy lợi ích dân tộc, độc lập dân tộc và tồn vong của đất nước là mục tiêu cao nhất và phải không ngừng xây dựng, củng cố lực lượng bên trong, cân bằng lực lượng bên ngoài. Hơn nữa, các nước phải hết sức linh hoạt trong việc tham gia liên minh, đánh giá bạn, thù trên cơ sở tiêu chí lợi ích quốc gia. Đồng thời, việc tăng cường sức mạnh tổng thể quốc gia là cách tốt nhất để các quốc gia bảo vệ quyền lợi của mình.

Chính trên cơ sở này mà các nước lớn - các nước có ưu thế vượt trội về sức mạnh, nhất là sức mạnh về kinh tế và quân sự - chẳng những có khả năng bảo vệ quyền lợi của mình mà còn có khả năng đưa ra những thể chế quốc tế, những trật tự thế giới để đảm bảo những lợi ích nước lớn của họ. Điều đó đã được minh chứng trong các trật tự thế giới tồn tại trong thế kỷ XX: Trật tự thế giới theo Hệ thống Versalles - Washington sau Chiến tranh thế giới thứ nhất, Trật tự lưỡng cực Yalta sau Chiến tranh thế giới thứ hai và Trật tự thế giới sau Chiến tranh Lạnh. Thực tế cho thấy, sức mạnh tổng thể quốc gia đã giúp các nước lớn tạo ra vị trí tương xứng trong hệ thống quan hệ quốc tế và xây dựng luật chơi trong hệ thống này nhằm khẳng định vị thế của mình. Điều này sẽ làm sáng tỏ một số vấn đề trong chính sách đối ngoại của các nước lớn trong thời gian giữa hai cuộc chiến tranh thế giới.

Như vậy, lợi ích quốc gia là vấn đề cốt lõi trong lý thuyết của Chủ nghĩa hiện thực, mà tiêu biểu cho cách tiếp cận này là câu nói nổi tiếng của Thủ tướng Anh, Huân tước Palmerston trước Hạ viện Anh ngày 1/3/1848, cách đây trên 160 năm: “Nước Anh không có kẻ thù vĩnh viễn và đồng minh vĩnh viễn. Nước Anh chỉ có lợi ích vĩnh viễn”[4]. Với cách đặt vấn đề đưa lợi ích quốc gia dân tộc lên trên hết, chúng ta có thể lý giải và đánh giá được một cách chính xác và thực chất các mối quan hệ phức tạp, chằng chéo, đồng thời làm rõ những mặt tích cực cũng như tiêu cực chính sách của các nước lớn trong quan hệ quốc tế thế kỷ XX.

2. Về nghiên cứu và giảng dạy lịch sử chủ nghĩa tư bản thế kỷ XX

2.1. Một số vấn đề bất cập

Trong chương trình lịch sử thế giới cận hiện đại ở các trường đại học, lịch sử phát triển của chủ nghĩa tư bản thế kỷ XX chiếm một vị trí đặc biệt quan trọng. Ngày nay, chúng ta không thể phủ nhận một sự thật là, chủ nghĩa tư bản hiện đại là một hệ thống ngày càng mang tính toàn cầu. Nhìn lại lịch sử có thể thấy chủ nghĩa tư bản đã mang tính thế giới kể từ sau khi các cuộc cách mạng tư sản hoàn thành và chủ nghĩa tư bản xác lập ở châu Âu và Bắc Mỹ. Tuy nhiên, kể từ thập niên 90 của thế kỷ trước, khi chủ nghĩa xã hội ở Liên Xô và Đông Âu sụp đổ, chưa bao giờ chủ nghĩa tư bản lại mang tính thế giới đầy đủ và toàn vẹn như ngày nay, khi nó thực sự chi phối và bao trùm nhiều quốc gia ở các trình độ phát triển khác nhau, không loại trừ một lục địa nào. Chủ nghĩa tư bản với tư cách là một chủ thể lớn, có vị trí ngày càng cao trong nền kinh tế thế giới cũng như trong các lĩnh vực của quan hệ quốc tế. Trong bối cảnh đó, công tác nghiên cứu và giảng dạy lịch sử chủ nghĩa tư bản thế kỷ XX trong các trường đại học sư phạm nước ta, mặc dù đã có những đổi mới nhất định, nhưng trên thực tế còn nhiều bất cập và chưa đáp ứng đầy đủ yêu cầu của tình hình mới. Những bất cập được thể hiện trên các lĩnh vực lý thuyết và phương pháp tiếp cận trong nghiên cứu và giảng dạy về chủ nghĩa tư bản thế kỷ XX.

Về mặt lý thuyết, cách tiếp cận giáo điều về sự phát triển của chủ nghĩa tư bản sẽ khiến cho người học không nhận thức và lý giải được một cách khoa học các vấn đề đặt ra trong lịch sử phát triển của chủ nghĩa tư bản thế kỷ XX. Sự phát triển của chủ nghĩa tư bản hiện đại trong nửa sau thế kỷ XX, đặc biệt là trong hai thập niên cuối thế kỷ XX đã đặt ra những thách thức đối với các lý thuyết mang tính kinh điển trước đây của chủ nghĩa Mác - Lênin về chủ nghĩa tư bản. Các luận điểm cơ bản của Mác về các giai cấp trong xã hội tư bản, về quan hệ sở hữu tư bản chủ nghĩa, nếu đối chiếu với sự phát triển của chủ nghĩa tư bản ngày nay sẽ thấy rõ những đổi thay cơ bản. Luận thuyết của Mác về giai cấp vô sản trong Tuyên ngôn của Đảng cộng sản (1848) đã đề cập đến giai cấp vô sản công nghiệp với sứ mệnh lịch sử là “người đào mồ chôn chủ nghĩa tư bản” và “giai cấp vô sản sẽ phá hủy hết thảy những gì từ trước đến nay vẫn bảo đảm và bảo vệ cho giai cấp tư sản”[5]. Trên thực tế, toàn bộ những nghiên cứu của Mác về chủ nghĩa tư bản, về quan hệ giữa các giai cấp trong xã hội tư bản xuất phát từ việc quan sát và phân tích sự vận động của chủ nghĩa tư bản trong thế kỷ XIX.

Sự phát triển của chủ nghĩa tư bản cùng với những tác động cuộc cách mạng khoa học và công nghệ nửa sau thế kỷ XX đã dẫn đến những biến đổi sâu sắc và toàn diện đối với nền kinh tế tư bản chủ nghĩa cũng như cơ cấu giai cấp xã hội, đặc biệt là sự hình thành giai cấp công nhân hiện đại. Nếu như giai cấp công nhân truyền thống, theo cách gọi của Mác là “giai cấp vô sản công nghiệp”, những công nhân đứng máy trong các nhà máy, xí nghiệp (factory workers), là hệ quả quan trọng nhất của cuộc cách mạng công nghiệp thời cận đại thì giai cấp công nhân hiện đại là hệ quả của cuộc cách mạng khoa học và công nghệ nửa sau thế kỷ XX. Trong bối cảnh vai trò của khoa học công nghệ, của lao động trí óc ngày càng lớn, giai cấp công nhân hiện đại có những đặc điểm mới khác với những đặc trưng của giai cấp công nhân truyền thống. Về kinh tế xã hội, giai cấp công nhân hiện đại có trình độ văn hóa, chuyên môn nghiệp vụ cao hơn hẳn, đồng thời mức sống cũng có những thay đổi cơ bản. Do nhận thức vai trò ngày càng trở nên quan trọng của nguồn nhân lực đối với nền kinh tế, chính phủ các nước tư bản ngày càng quan tâm hơn đến các yếu tố cấu thành giá trị hàng hóa sức lao động bằng cách nâng cao chất lượng cuộc sống của người lao động. Tình hình đó đã dẫn đến những thay đổi lớn về thành phần và đặc trưng của giai cấp công nhân hiện đại so với giai cấp vô sản công nghiệp trong thời đại của Mác.

Đối với giai cấp tư sản, thực tế lịch sử cho thấy, nội bộ giai cấp tư sản cũng diễn ra những thay đổi to lớn về quan hệ sở hữu. Trong chủ nghĩa tư bản ngày nay, khái niệm sở hữu không chỉ giới hạn trong việc sở hữu tư liệu sản xuất như trước đây mà quan trọng là sở hữu giá trị, sở hữu vốn dưới những hình thức đa dạng. Nếu như trong thời đại của Mác, quyền sở hữu, quyền sử dụng tư liệu sản xuất gắn liền với nhau, thống nhất làm một trong một chủ sở hữu thì ngày nay chức năng sở hữu ngày càng tách rời chức năng quản lý. Quản lý trên thực tế đã trở thành một nghề quan trọng trong xã hội tư bản, tạo ra một tầng lớp kỹ trị chóp bu bao gồm những nhân viên quản lý cấp cao của các công ty lớn, đồng thời thu nhập của họ một phần đáng kể là do địa vị chủ sở hữu trực tiếp cổ phần của công ty. Đây là tầng lớp đầu sỏ tài chính mới có ảnh hưởng lớn về kinh tế, có thế lực về chính trị ở trong nước và trên quy mô toàn cầu. Những biến đổi nêu trên đòi hỏi chúng ta phải có một cách tiếp cận mới trong nghiên cứu và giảng dạy lịch sử chủ nghĩa tư bản thế kỷ XX.

Học thuyết của V. I. Lênin về chủ nghĩa đế quốc trong tác phẩm nổi tiếng “Chủ nghĩa đế quốc, giai đoạn tột cùng của chủ nghĩa tư bản” (xuất bản năm 1916) cũng gặp phải những thách thức trước thực tiễn phát triển của chủ nghĩa tư bản nửa sau thế kỷ XX. Trên cơ sở quan sát thực tiễn vận động của chủ nghĩa tư bản trong thời đại đế quốc chủ nghĩa trong những năm cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX, trong tác phẩm này, Lênin đã tổng kết năm đặc trưng cơ bản của chủ nghĩa đế quốc, đồng thời khẳng định rằng, chủ nghĩa đế quốc là chủ nghĩa tư bản độc quyền, là chủ nghĩa tư bản giãy chết, thối nát, là đêm trước của cách mạng vô sản. Trên thực tế, quan điểm của Lênin đã được lịch sử kiểm chứng bằng thắng lợi của Cách mạng xã hội chủ nghĩa tháng 10 Nga năm 1917, bằng thực tiễn của phong trào cách mạng thế giới sau Cách mạng tháng Mười cũng như thắng lợi của chủ nghĩa xã hội và phong trào giải phóng dân tộc sau Chiến tranh thế giới thứ hai. Tuy nhiên, những biến chuyển to lớn của chủ nghĩa tư bản kể từ sau thập niên 1970 dưới tác động của cuộc cách mạng khoa học - công nghệ và đặc biệt là sự sụp đổ của chủ nghĩa xã hội ở Đông Âu và Liên Xô trong thập niên 1990 đã khiến cho không ít người băn khoăn về số phận cũng như triển vọng lịch sử của chủ nghĩa tư bản. Nhiều người đặt ra câu hỏi, vì sao “chủ nghĩa tư bản giãy mãi mà không chết”, “đêm trước của cách mạng vô sản sẽ còn kéo dài đến khi nào”?.

Về phương pháp tiếp cận, có thể thấy một thực trạng khá phổ biến là cách tiếp cận đơn chiều trong công tác giảng dạy lịch sử chủ nghĩa tư bản thế kỷ XX. Thực tế cho thấy, trong một thời gian dài, công tác giảng dạy lịch sử thế giới ở các trường đại học ở Việt Nam chịu ảnh hưởng nặng nề từ hệ thống học thuật của Liên Xô về cả nội dung và phương pháp giảng dạy. Việc giảng dạy lịch sử chủ nghĩa tư bản thế kỷ XX không nằm ngoài thực trạng này. Mặc dù đội ngũ các chuyên gia, các nhà nghiên cứu đã đầu tư nhiều công sức để biên soạn lại hệ thống giáo trình, sách chuyên khảo, sách giáo khoa về lịch sử thế giới, tuy nhiên chúng ta vẫn còn thấy đây đó, trong một số giáo trình, sách giáo khoa những quan điểm giáo điều, cứng nhắc, thiếu sức thuyết phục về chủ nghĩa tư bản hiện đại, chẳng hạn như khái niệm về “chủ nghĩa tư bản mục ruỗng, thối nát”, hay quan điểm về “tổng khủng hoảng của chủ nghĩa tư bản” mà Stalin đưa ra từ giữa thế kỷ trước. Đồng thời, sinh viên của chúng ta còn thiếu hụt những hiểu biết có hệ thống các học thuyết kinh tế chính trị về chủ nghĩa tư bản. cũng như những thông tin đa chiều về lịch sử chủ nghĩa tư bản thế kỷ XX. Tình hình đó đòi hỏi một cách tiếp cận mới đối với những người làm công tác nghiên cứu và giảng dạy lịch sử chủ nghĩa tư bản thế kỷ XX.   

2.2. Một cách tiếp cận mới trong nghiên cứu và giảng dạy chủ nghĩa tư bản thế kỷ XX ở các trường đại học

Trước hết, cần có một cách tiếp cận khách quan, mang tính phát triển, tính sáng tạo trong các vấn đề lý luận về chủ nghĩa tư bản. Trong một thế giới đang đổi thay từng ngày, từng giờ, những cách tiếp cận mang tính giáo điều, cứng nhắc, duy ý chí cũng như sự chậm trễ trong chuyển đổi sẽ không thể đem lại kết quả mong muốn, thậm chí còn phản tác dụng. Vấn đề đặt ra đối với những người làm công tác nghiên cứu và giảng dạy chủ nghĩa tư bản hiện đại là cần phải dựa trên nền tảng lý luận của chủ nghĩa Mác – Lênin, căn cứ vào tình hình thực tiễn để đưa ra những phân tích phù hợp với thực tế khách quan. Những luận thuyết của Mác và Lênin về chủ nghĩa tư bản hoàn toàn chính xác và đã được thực tế kiểm chứng trong suốt thế kỷ XIX và trong phần lớn thời gian của thế kỷ XX. Tuy nhiên, cả Mác và Lênin không thể gánh vác được nhiệm vụ đưa ra câu trả lời sẵn cho những vấn đề nảy sinh sau khi các ông qua đời 50 năm, 100 năm hay nhiều hơn thế nữa. Nhiệm vụ đặt ra cho các thế hệ hậu sinh là phải tìm ra những cách tiếp cận mới để nhận thức và lý giải các vấn đề trên cơ sở nền tảng phương pháp luận của các tác gia kinh điển của chủ nghĩa Mác - Lênin.

Bản thân các nhà kinh điển cũng không coi lý thuyết của mình như một cái gì đó đã hoàn thiện, bất biến mà luôn đòi hỏi có sự bổ sung, vận dụng và phát triển sáng tạo trong những điều kiện lịch sử cụ thể. Bởi lẽ,” lý luận màu xám, còn cây đời mãi mãi xanh tươi” và chính các nhà lý luận cũng không bao giờ coi học thuyết của mình là những câu trả lời vạn năng cho mọi tình huống của cuộc sống. Sau khi Tuyên ngôn của Đảng cộng sản được công bố lần đầu tiên năm 1848, trong lời tựa viết cho bản tiếng Đức xuất bản năm 1872, Mác và Ănghen đã chỉ ra rằng bất cứ ở đâu, bất cứ lúc nào việc áp dụng những nguyên lý cũng phải tùy theo hoàn cảnh lịch sử cụ thể và do đó không nên quá câu nệ vào những biện pháp cách mạng nêu ra ở cuối chương II (của Tuyên ngôn). Hai ông cũng cho rằng, ngay cả lúc này, nếu phải viết lại thì về nhiều mặt cũng phải viết khác đi vì đại công nghiệp đã có những bước tiến hết sức lớn trong vòng 25 năm qua. Các nhà kinh điển đã lý giải lý do các ông không sửa lại là vì Tuyên ngôn là một tài liệu mà chúng tôi không có quyền sửa lại [6]. Năm 1895, trong lời dẫn cuốn Đấu tranh giai cấp ở Pháp, khi nói đến quan điểm “chủ nghĩa tư bản sẽ bị quét sạch rất nhanh” đã đưa ra từ trước cuộc cách mạng năm 1848, Ăngghen cho rằng, lịch sử cho thấy, chúng ta và tất cả những ai có cùng suy nghĩ với chúng ta đều không đúng cả. Lịch sử cho thấy rõ ràng, tình hình phát triển kinh tế của lục địa châu Âu lúc bấy giờ còn xa mới chín muồi tới mức có thể quét sạch nền sản xuất tư bản chủ nghĩa.

Thực tế cho thấy, chủ nghĩa tư bản đã hồi sinh từ “cơn giãy chết” mà Lênin chỉ ra trong những năm đầu thế kỷ XX. Bằng khả năng điều chỉnh đúng lúc và đúng cách, bằng những chuyển đổi quan trọng về phương pháp quản lý, về dân chủ và pháp chế, chủ nghĩa tư bản chẳng những đã vượt qua được “bước đường cùng” mà còn tìm cách kéo dài tuổi thọ của mình. Chúng ta hẳn còn nhớ, chỉ hơn 5 năm sau khi Lênin qua đời, cuộc đại suy thoái kinh tế thế giới bùng nổ tháng 10-1929 đã bộc lộ những mâu thuẫn vốn có của chủ nghĩa tư bản đồng thời là một lời tuyên cáo về thể chế cũ của chủ nghĩa tư bản. Trong lịch sử phát triển của chủ nghĩa tư bản, khủng hoảng chu kỳ là hiện tượng thường xuyên xuất hiện nhưng cuộc đại suy thoái 1929-1933 cho thấy lý thuyết thị trường tự điều tiết của kinh tế học truyền thống của giai cấp tư sản đã mất hiệu lực, đòi hỏi phải tìm lối thoát mới. Trong bối cảnh đó, sự điều chỉnh cần thiết nhằm tăng cường sự can thiệp của chính phủ vào nền kinh tế, mà Mỹ là nước đi đầu với Chính sách mới (New Deal) của Tổng thống F. Roosevelt, đã giúp cho chủ nghĩa tư bản vượt qua được cuộc khủng hoảng tồi tệ nhất trong lịch sử phát triển của mình. Quan điểm của Lênin cần phải được lý giải trên cơ sở phép biện chứng duy vật, trên quan điểm phát triển để thấy được tính lâu dài, tính phức tạp của xu thế phát triển tất yếu của lịch sử là: chủ nghĩa tư bản tuyệt đối không thể là vĩnh hằng.

Với cách tiếp cận khách quan, khoa học và mang tính phát triển, chúng ta sẽ nhận thấy vấn đề mấu chốt trong việc chủ nghĩa tư bản vượt qua được “cơn giãy chết” là sự điều chỉnh quan trọng nhất trong việc kết hợp giữa tư bản độc quyền với chính quyền nhà nước. Đây đồng thời cũng là đặc trưng cơ bản của chủ nghĩa tư bản độc quyền nhà nước. Sự kết hợp này đã mở rộng chức năng quản lý xã hội của nhà nước tư sản, khiến cho chính phủ trở thành trọng tài siêu giai cấp, đồng thời tăng cường khả năng duy trì sự ổn định của xã hội tư bản. Nếu như trong các giai đoạn trước đây của chủ nghĩa tư bản, nhà nước chỉ đóng vai “người gác cổng”, giới hạn trong việc bảo vệ các điều kiện bên ngoài của phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa, không can thiệp vào kinh tế, thì đến nay nhà nước đã tham gia vào việc điều tiết nền kinh tế và mở rộng chức năng quản lý xã hội. Sự can thiệp của nhà nước đã làm cho chủ nghĩa tư bản, ngoài “bàn tay vô hình”, còn có thêm “bàn tay hữu hình” để làm dịu đi những mâu thuẫn giai cấp xã hội. Trong lĩnh vực phân phối, thông qua việc xây dựng chính sách thuế, chế độ độ phúc lợi xã hội và hệ thống bảo hiểm xã hội, trong một chừng mực nhất định đã làm cho những người thất nghiệp, những người sống dưới mức nghèo khổ có được sự đảm bảo tối thiểu cho cuộc sống. Trong lĩnh vực chính trị, thể chế dân chủ tư sản đã tạo ra một chiếc “van giảm áp” khiến cho những bất mãn xã hội có điều kiện được bộc lộ để tránh sự tích tụ mâu thuẫn dẫn tới những cuộc bùng nổ xã hội.

Thứ hai, cần có cách tiếp cận đa chiều để hiểu bản chất và lý giải được sự phát triển của chủ nghĩa tư bản thế kỷ XX. Thực tế cho thấy, sinh viên khoa Sử các trường đại học sư phạm còn thiếu hụt kiến thức về những học thuyết kinh tế chính trị cơ bản về chủ nghĩa tư bản. Bên cạnh kinh tế chính trị học mác xít, để hiểu quy luật vận hành và phát triển của chủ nghĩa tư bản, người học cần phải nắm được những luận thuyết kinh tế học cơ bản của Adam Smith, lý thuyết cung - cầu của John Maynar Keynes, trường phái kinh tế Áo và chủ nghĩa tự do mới… Những thông tin một chiều cùng với cách tiếp cận giáo điều sẽ không thể giúp cho chúng ta xây dựng cơ sở lý thuyết có tính phương pháp luận để tìm hiểu bản chất của chủ nghĩa tư bản trong bối cảnh hàng loạt vấn đề mới nảy sinh chưa có lời giải đáp.

Trong thời đại bùng nổ của công nghệ thông tin và internet, bất cứ ai cũng có thể lướt web hàng ngày và truy cập những thông tin đa chiều về những vấn đề quan tâm. Chỉ cần gõ vào từ capitalism (chủ nghĩa tư bản) của Google, chỉ trong vài giây, chúng ta sẽ có trên 96 triệu kết quả có liên quan. Riêng đối với từ capitalism 20 century (chủ nghĩa tư bản thế kỷ XX), có tới 15 triệu 700 ngàn kết quả. Hàng loạt các công trình nghiên cứu của các nhà khoa học ở các trường đại học danh tiếng ở châu Âu và Bắc Mỹ đã chỉ ra những mặt tích cực và cả những mặt tiêu cực về lịch sử phát triển của chủ nghĩa tư bản. Giáo sư Roger B. Butter, Đại học Nebraska- Lincoln là một trong số đó. Trong chuyên đề nghiên cứu Giảng dạy về lợi nhuận của chủ nghĩa tư bản (Teaching the Benefits of Capitalism), trong khi dự báo rằng với tốc độ phát triển như hiện nay, chủ nghĩa tư bản có thể xóa bỏ hoàn toàn nghèo đói vào năm 2100, Butter đồng thời vẫn cho rằng lịch sử phát triển của chủ nghĩa tư bản là “những gì xấu xa nhất trong lịch sử nhân loại, đó là việc sử dụng lao động trẻ em, phân biệt chủng tộc, chiến tranh và ô nhiễm môi trường”[7]. Đó cũng chính là xuất phát điểm của các công trình nghiên cứu của ông về chủ nghĩa tư bản. Trong số hàng chục triệu trang tư liệu đó có không ít những chuyên khảo, báo cáo, bài viết phản ánh khách quan, khoa học những vấn đề cốt lõi trong sự phát triển của chủ nghĩa tư bản. Trong tình hình đó, vấn đề đặt ra đối với công tác giảng dạy ở đại học không thể là hạn chế hay bưng bít thông tin, mà là hướng dẫn phương pháp xử lý thông tin và định hướng cho sinh viên.

Thứ ba, cần xây dựng một website về nghiên cứu và giảng dạy chủ nghĩa tư bản cho các trường đại học sư phạm. Mục tiêu của trang web này là nhằm cung cấp các nguồn thông tin đa chiều, cập nhật những vấn đề và kết quả nghiên cứu về chủ nghĩa tư bản ở trong và ngoài nước. Thực tế cho thấy, để trợ giúp cho công tác nghiên cứu và giảng dạy lịch sử trong các trường học từ các cấp phổ thông đến đại học phần lớn các nước trong khu vực và trên thế giới, hàng loạt các trang web đã được thiết lập, mở rộng và phát huy hiệu quả tích cực. Các trang web này được kết nối với hàng ngàn website khác nhau giúp cho hàng triệu lượt người có thể truy cập bất cứ lúc nào, ở bất kỳ đâu về những vấn đề lịch sử mà mình quan tâm. Trang web Teaching History with Technology của các trường đại học ở Hoa Kỳ là một trong số đó [8]. Khi truy cập vào địa chỉ này, chúng ta có thể khai thác những nguồn tư liệu vô cùng phong phú từ các tài liệu gốc, các chuyên khảo, bài báo, công trình nghiên cứu về lịch sử thế giới nói chung và lịch sử chủ nghĩa tư bản nói riêng. Đặc biệt, trang web này được kết nối với trên 1000 trang web về giảng dạy lịch sử. Giáo viên lịch sử có thể khai thác một ngân hàng khổng lồ các bài giảng, giáo án sử dụng công nghệ thông tin về các lĩnh vực lịch sử thế giới và lịch sử nước Mỹ. Việc xây dựng một website về nghiên cứu giảng dạy lịch sử chủ nghĩa tư bản sẽ tạo điều kiện thuận lợi trong việc hỗ trợ và định hướng cho công tác giảng dạy về chủ nghĩa tư bản trong các trường đại học sư phạm ở nước ta.    

Thứ tư, về phương pháp, giảng dạy lịch sử chủ nghĩa tư bản là một vấn đề khó và phức tạp, nhất là trong bối cảnh hiện nay. Phương pháp giảng dạy quá nhấn mạnh vào ghi nhớ kiến thức sẽ dẫn đến tình trạng thụ động, nặng về ghi chép với mục tiêu chính là nhớ lại những thông tin đã học khi làm bài thi. Trên cơ sở những đổi mới về nội dung giảng dạy về chủ nghĩa tư bản, cần sử dụng các phương pháp nghiên cứu và giảng dạy theo hướng hiện đại hóa và mang tính hiệu quả cao, giúp cho người học có mức độ lưu giữ kiến thức cao nhất, khả năng tiếp cận và xử lý thông tin, khả năng sáng tạo và thích ứng với thực tiễn đang thay đổi hàng ngày hàng giờ. Với phương pháp tiếp cận mới, cần hướng dẫn để người học phát huy năng lực chủ động trong việc nhận thức một cách toàn diện cả mặt tích cực và tiêu cực, cả tiềm năng và giới hạn của chủ nghĩa tư bản. Lịch sử chủ nghĩa tư bản cho thấy, chủ nghĩa tư bản có khả năng điều chỉnh để thích ứng với những chuyển biến bên trong và bên ngoài, sức sống của nó không thể đánh giá thấp. Đồng thời, cũng cần phải nhận thức được rằng, khả năng điều chỉnh thích ứng của chủ nghĩa tư bản là có điều kiện và không phải là vô hạn. Việc đánh giá quá cao hoặc phóng đại quá mức năng lực của chủ nghĩa tư bản là sai lầm, thậm chí có hại.
 
Ngày nay, càng hội nhập sâu vào thế giới, công cuộc công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước càng đòi hỏi những hiểu biết sâu sắc, rộng lớn hơn về thế giới, về quan hệ quốc tế, về chủ nghĩa tư bản cũng như xu thế phát triển của thời đại. Trong bối cảnh hiện nay, chúng ta phải chấp nhận một thực tế là chủ nghĩa tư bản vẫn chiếm và sẽ tiếp tục chiếm ưu thế trên nhiều lĩnh vực của nền kinh tế và chính trị toàn cầu. Trong một thế giới toàn cầu hóa, việc nghiên cứu, tham khảo và tận dụng những vấn đề lý luận và kinh nghiệm của các nước tư bản phát triển, những nước đã đi trước chúng ta hàng trăm năm trong quá trình công nghiệp hóa, là một trong số những việc làm cần thiết. Đồng thời, cũng cần nhận thức rõ những thuộc tính tiêu cực cũng như những giới hạn của chủ nghĩa tư bản. Chỉ có nhận thức một cách khoa học, toàn diện, đa chiều về thế giới, về chủ nghĩa tư bản mới có thể có cách ứng xử đúng đắn đối với chủ nghĩa tư bản, với tư cách là một hệ thống kinh tế - chính trị đối lập với chế độ xã hội chủ nghĩa của chúng ta. Trách nhiệm đó, một phần thuộc về những người trực tiếp làm công tác nghiên cứu và giảng dạy lịch sử trong các trường đại học hôm nay.        
           
Tài liệu tham khảo
1. C.Mác và Ph. Ăngghen. Toàn tập. Tập 18. NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2002.
2. C.Mác và Ph. Ănghen. Tuyên ngôn của Đảng Cộng sản. http://www.marxists.org/vietnamese/marx-engels/1840s/phan_01.htm
3. V.I.Lenin. Ba nguồn gốc và ba bộ phận cấu thành chủ nghĩa Mác. http://www.marxists.org/vietnamese/index.htm
4. John J.Rhodes. The Far Side of the Hill. Foreign Affairs , Winter 1982/83, p. 366.
5. Phạm Bình Minh (Chủ biên). Cục diện thế giới đến 2020. NXB Chính trị Quốc gia. Hà Nội, 2010, tr.204.
6. Phạm Bình Minh (Chủ biên). Định hướng chiến lược đối ngoại Việt Nam đến 2020. NXB Chính trị Quốc gia. Hà Nội, 2010, tr.67.
7. Nguyễn Anh Thái (Chủ biên). Lịch sử thế giới hiện đại (1917-1995). NXB Giáo dục Việt Nam, Hà Nội, 2010, tr. 188-189.
8. Roger B.Butter. Teaching the Benefits of Capitalism. University of Nebraska-Lincoln.
http://www.hillsdale.edu/images/userImages/afolsom/Page_6281/Butters.pdf
9. Teaching History with Technonology. http://thwt.org/
10. Tiêu Phong. Hai chủ nghĩa một trăm năm. NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2004.

Chú thích:
[1] Xem thêm Phạm Bình Minh (Chủ biên). Cục diện thế giới đến 2020. NXB Chính trị Quốc gia. Hà Nội, 2010, tr.204.
[2] Xem thêm Nguyễn Anh Thái (Chủ biên). Lịch sử thế giới hiện đại (1917-1995). NXB Giáo dục Việt Nam, Hà Nội, 2010, tr. 188-189.
[3] John J.Rhodes. The Far Side of the Hill. Foreign Affairs , Winter 1982/83, p. 366.
[4] Xem thêm Phạm Bình Minh (Chủ biên). Định hướng chiến lược đối ngoại Việt Nam đến 2020. NXB Chính trị Quốc gia. Hà Nội, 2010, tr.67.
[5] C.Mác và Ph. Ăngghen. Tuyên ngôn của Đảng Cộng sản.  http://www.marxists.org/vietnamese/marx-engels/1840s/phan_01.htm
[6] C.Mác và Ph.Ăngghen. Toàn tập. Tập 18. NXB Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2002, tr. 128
[7] Roger B. Butter. Teaching the Benefits of Capitalism. University of Nebraska-Lincoln
http://www.hillsdale.edu/images/userImages/afolsom/Page_6281/Butters.pdf
[8] http://thwt.org